عدالت محوری، ساده زیستی، تواضع و انتظار فرج، از اصول اخلاقی است که هم در سیرت اخلاقی شخص امام مهدی در کلام رضوی آمده است و هم وظیفه منتظران را در عصر غیبت تعیین می‌کند.
چکیده
در این زمانة فرو ریختگی فیزیکی و فضای تقابل و رویارویی میان باورهای بشری و الهی، مبنا قرار دادن ساحت‌های گوناگون ارزش‌های اخلاقی در گسترة مباحث مهدوی، به کار آمدی آموزه‌های اسلامی و به خصوص شیعی در این روی آورد می‌انجامد.
تحلیل جامع وخرد ورزانه مبتنی بر عقل و وحی، عرصه‌های معرفتی بنیادینی را در این باره برروی ارباب دانش و بینش خواهد گشود.
در این میان، گفته‌های امام رضا علیه السلام در جایگاه وحی بیانی درباره مرام و رفتار اخلاقی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و منتظران او در فضای عمومی جامعه دینی، حقایقی ناب را به دوستداران و باورمندان به دولت مهدوی ارائه می‌کند.
در این پژوهش به دور از تأویل و تحویلی‌نگری ناصواب، سعی شده است با تبیینی علمی، برخی از سخنان امام رضا علیه السلام در مساله اخلاق مهدوی طرح وبررسی گردد.
عدالت محوری، ساده زیستی، تواضع، توجه به عبادت و نماز و انتظارفرج، ارزش‌های اخلاقی مورد بحث در پژوهش پیش رو هستند.
کلید واژه‌ها: اخلاق، امام رضا علیه السلام، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، عدالت، انتظارفرج
طرح مساله
آنچه بیش از همه در دنیای امروز و در حیطة تبلیغ فرهنگ وآموزه‌های مهدوی موثر و راهگشا است، بیان و ارائه عالمانه مبانی اخلاقی مربوط به وجود مبارک امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و باورمندان به دولت دادگستر او است، همان چیزی که بدون شک، تا کنون کمترین پژوهش و تحقیق را در گستره مباحث مهدویت پژوهانه و حوزه مطالعات دینی به خود اختصاص داده است.
در این باره دیدگاه پروفسور محمد لگنهاوسن (دانشمند مسلمان شده غربی) در مصاحبه با یکی از پایگاه‌های اینترنتی قابل تأمل است:
به نظر بنده ما هر وقت میخواهیم مهدویت را برای غرب مطرح کنیم، خیلی باید روی بُعد اخلاقی مهدویت اصرار و ابرام داشته باشیم و به آن‌ها نشان بدهیم که ما برای برداشتن موانع ظهور، باید اخلاق خودمان را اصلاح کنیم و در جایگاه پیروان امامان علیهم السلام با تقوا شویم. فکر میکنم اگر ما بتوانیم این موضوع را به خوبی تبیین کنیم، اثر زیادی داشته باشد. [1]
دلیل دیگر در رویکرد این تحقیق به اثبات اولویت و اصالت اخلاق در فرهنگ و حکومت مهدوی، آن است که در همة جوامع آرمانی و آسمانی، حقوق و قانون، جای خود را به اخلاق می‌داده و انسان‌ها به جای روش‌های قانونمند، به اخلاق روی می‌آورند؛ زیرا اخلاق، نسبت به قانون، هم تقدّس دارد و هم از مقبولیت عمومی بیشتری برخوردار است.
همان چیزی که جوامع امروز، خلاف آن را شاهد است و هیچ گاه از طریق قانون گذاری و قضایی نتوانسته است معضلات و ناهنجاری‌های اجتماعی و فردی را مهار و مدیریت کند؛ زیرا اخلاقی ترین حالت جامعة آرمان شهر که گفته می‌شود نظر افلاطون نیز چنین بوده، این است که مردم، قوانین را کنار گذاشته و به اخلاق روی آورند و همه با هم و برادر همدیگر باشند و جنگ و جدال‌ها بر چیده شود؛ همان چیزی که در روایات مأثور از امامان علیهم السلام در وصف حکومت الهی مهدوی به ابعاد گوناگون آن اشاره شده است.
در برخی روایات به صورت مطلق و عام، به بر چیده شدن ناملایمات و فراگیری زیبایی‌ها در حکومت مصلح آخر الزمان اشاره شده است. حدیث معروف و قابل تأمل امام باقر علیه السلام دربارة کمال عقلی و اخلاقی انسان‌ها در حکومت مهدوی، به زیبایی این مسأله را تبیین کرده است:
اذا قام قائمنا وضع یده علی رؤوس العباد فجمع به عقولهم و أکمل به احلامهم؛ (راوندی، 1409: ج2، ص841) [2]
یا این که تبلور همة فضائل اخلاقی را در آن زمان خاص باید به وضوح دید:
الخیر کلّه فی ذلک الزمان یقوم قائمنا؛… (طوسی، 1411:ص437)
در چنین جامعه‌ای است که مردم، دلبسته حاکمان خود خواهند شد و علاقه عمومی در این باره فراهم خواهد آمد و این، فقط در دولت‌های عدالت محور امکان تحقق می‌یابد.
پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم در وصف این رضایت عمومی در دولت مهدوی فرمود: «ساکنان آسمان و زمین از فرمانروایی او خشنودند». (عاملی، 1385: ج3، ص524)
یا در بیان دیگراشاره فرمود: ساکنان زمین و آسمان، به او عشق می‌ورزند. (نیشابوری، بی‌تا: ج51، ص804)
از ویژگی‌های عصر ظهور، زنگار زدایی از دل مردم و کنار رفتن قهر و کینه‌ها است. در حدیثی از امیر مؤمنان علیه السلام آمده است:
اگر قائم ما قیام کند… کینه‌ها و ناراحتی‌ها از دل بندگان خدا زایل می‌شود. (مجلسی، 1404: ج52، ص316)
در نهایت، سؤال این تحقیق، این است که آیا می‌توان به وسیلة رفتار و گفتار امام رضا علیه السلام طرحی نو درانداخت که معیار و مبنای افعال اخلاقی همه منتظران و مهدی باوران باشد؟ به خصوص که فرضیة نگارنده، بر همین اصل استوار است که با استقصایی کامل و با نگاهی عالمانه و اندیشه ورانه، امکان ارائه ارزش‌های اخلاقی در کلام امام رضا علیه السلام قابل دسترسی و تحقق است.
آموزه‌های اخلاقی مهدوی
موضوع اخلاق و مهدویت در گونه‌ها و عناوین متعددی مانند اخلاق در حکومت مهدوی، در دو نگاه فردی و اجنماعی، اخلاق فضیلت و رذیلت انسان‌ها پیش و پس از ظهور و مباحث مشابه، قابل طرح و بررسی است. در این راستا، بررسی این مسأله از زاویه نگاه معصومان علیهم السلام اساسی و از اتقان و اعتبار بالایی برخوردار است. که این را می‌توان آشنایی با مسلک معصوم در نگاه معصوم نام نهاد.
در این جستار، تلاش بر این است که سخنان امام رضا علیه السلام که به صورت مستقیم، اوصاف و ویژگی‌های امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را بر شمرده است مورد توجه قرار گیرد؛ با این نگاه که یک منتظر معتقد و الگوگرا، این فضایل را مبنای اعمال و افعال خود قرار می‌دهد؛ به خصوص این که یکی از مبانی اساسی اخلاق دینی، عدم گفتمان محض و تکیه بر عمل گرا بودن است.
علاوه بر این، برخی گفتار‌ها و رفتار‌های اخلاقی مربوط به شخص امام رضا علیه السلام نیز نمونه‌های خوبی در این مسأله برای منتظران راستین به حساب می‌آید؛ زیرا اخلاق الهی همه معصومان عجل الله تعالی فرجه الشریف مانند شخص پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم موجب علاقه و جذب مردم به آن‌ها می‌شد، تا جایی که اخلاق نبوی در اخلاق پژوهی معاصر به عنوان معجزه دوم خاتمیت نام گذاری شده است که این در حقیقت، وجه مشترک همه معصومان است. [3]
فرایند مباحث پیش رو چنین است که هریک از عناوین اخلاقی که سخنی از امام رضا علیه السلام در آن مسأله خاص به دست آمده است، طرح می‌شود و سپس دربارة آن به صورت موردپژوهانه، بحث و بررسی خواهد شد.
عدالت محوری
مهم ترین کلیدواژه اخلاقی که در حکومت مهدوی از آن یاد می‌شود، مفهوم عدالت و داد ورزی است که از مقومات بنیادین دولت آن حضرت به شمار می‌آید که به ویژه درروایات نقل شده از معصومان علیهم السلام همواره به چنین جامعه‌ای نوید داده شده است که آن مصلح یگانه، پس از آن که جهان پر از ظلم وجور خواهد شد، آن را آکنده از قسط وعدل خواهد کرد. و هیچ جای زمین باقی نماند، مگر این که پر از عدل و برکت و فیض او شود؛ حتی جانوران و گیاهان نیز از این عدالت و دادگستری بهره مند گردند. (مجلسی، 1404: ج10، ص104) در حکومت وی ذره‌ای بر کسی جفا و ظلم نخواهد شد و رنجی بر دلی ننشیند.
امام رضا علیه السلام در این باره فرمود:
هرگاه آن امام خروج کند، زمین به نور پروردگارش روشن می‌شود و ترازوی عدالت، میان مردم برقرار می‌گردد؛ پس کسی به کسی ستم نخواهد کرد. (مجلسی، همان: ج52، ص321)
نتیجه سخن امام رضا علیه السلام این است که آن حضرت، واقعیت عدل را به تمام معنا برای مردم، جلوهگر خواهد کرد و آنان نیز با بصیرت خود، آن را مشاهده خواهند کرد: «فیریکم کیف عدل السیرة» [4]
البته نکته مهم و قابل اهمیت در این است که مراد از عدالت در دولت مهدوی چیست؟ به خصوص این که امروزه همه مکاتب اخلاقی مدعی عدل گرایی هستند و عملاً این واژه به یک مشترک لفظی تبدیل شده که هر مکتبی در تلاش برای مصادره آن به نفع خویش است. به نظر نگارنده، پس از کنکاش و بررسی معانی مختلف لغوی و اصطلاحی ارائه شده در این میان، «حد وسط» جامع‌ترین مفهوم عدل و وجه مشترک میان همة معانی آن بوده که مراد از آن، اعتدال در امور است.
امام رضا علیه السلام در حدیثی اهل بیت علیهم السلام را مصداق این حد اعتدال می‌داند:
نحن آل محمد النمط الأوسط الذی لایدرکنا الغالی و لایسبقنا التالی (صدوق، 1398: ص114)
در این بیان، تندروی و کندروی، دو طرف راه میانه است. در واقع، حکومت الهی و آرمان شهر مهدوی، با اعمال میانه روی در امور، رعایت مساوات و حکم به حق، زمینه ساز پیدایش اعتدال در ابعاد فکری و عملی مردم خواهد شد. [5] این از ویژگی‌های انسان کامل و خاتم انبیا و پس از او خاتم اولیا است. امام خمینی در این باره پس از آنکه عدل را به معنای حدّ وسط میان افراط و تفریط معنا می‌کند، معتقداست:
عدالت در مظهریت اسما و صفات، استقامت مطلقه است. ومختص به انسان کامل است.که برترین آن حضرت خاتم است که بر حداعتدال تام است. (امام خمینی، 1377: ص147)
انتظارفرج
از آن جا که انتظار فرج، جامعه منتظر و مهدوی را به جامعه‌ای فعال و پویا تبدیل می‌کند و با رکود و تحجر در تضاد است، مهم ترین عامل رشد و شکوفایی اخلاقی برشمرده می‌شود و همواره مورد تأکید و توجه همة معصومان علیهم السلام بوده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین علیه السلام انتظار فرج را بهترین و برترین اعمال امت معرفی کرده‌اند. [6]
از این روایت می‌توان برداشت نمود که حضرت مهدی خود از منتظران وعده الهی ظهور بوده و چشم به فراهم شدن اسباب تحقق دولت موعود الهی دارند.
جنبه اخلاقی انتظار فرج آن است که نوع خاصی از صبر و بردباری به عنوان یکی از برترین فضائل اخلاقی به حساب می‌آید. در حقیقت، انتظار فرج، هم صبر بر مصیبت است و هم صبر در عبادت. در کلامی امام رضا علیه السلام انتظار فرج را این گونه تبیین فرموده:
ما أحسن الصبر و انتظار الفرج…. فعلیکم بالصبر فإنه إنما یجیء الفرج علی الیأس…؛
علاوه بر این که انتظار فرج، زمینة امید و کنار گذاشتن یأس و پوچ گرایی است که تا امروز، مهم ترین عامل شکوفایی و درخشندگی مکتب و تفکر اهل بیت علیهم السلام بوده است.
در حقیقت، امام با این بیان، تفاوت میان صبر مذموم و ممدوح را به شیعیان گوشزد کرد و انتظار فرج، صبری توأم با حرکت به سوی مقتدا و در نتیجه، متلبس شدن به صفات امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف معرفی شده است که یکی از ثمرات باور به آن را می‌توان، مقابله با ظلم و بیدادگری بر شمرد.
از این رو مرحوم آیت الله مطهری انتظار را به دو قسم مثبت و منفی تقسیم می‌کند و معتقد است:
درباره آسیب شناسی انتظار، باید گفت دو نوع انتظار وجود دارد؛ انتظار ویرانگر و انتظار سازنده.
انتظار ویرانگر: برداشت قشرى از مهدویت و قیام و انقلاب مهدى، این است که صرفاً ماهیت انفجارى دارد، فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم‌ها و تبعیض‌ها و اختناق‌ها و حق کشی‌ها و تباهی‌ها ناشى مى شود. آن گاه که اصلاح به نقطه صفر برسد، این انفجار رخ مى دهد و دست غیب براى نجات حقیقت از آستین بیرون مى آید.
علی هذا هر اصلاحى محکوم است؛ زیرا هر اصلاح، یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع نقطه روشنى هست، دست غیب ظاهر نمى شود، برعکس، هر گناه، هر فساد و هر ظلم و هر تبعیض و هر حق کشى , هر پلیدی به حکم این که مقدمه صلاح کلى است و انفجار را قریب الوقوع مى کند روا است. این نوع انتظار فرج، به هیچ وجه با موازین اسلامى و قرآنى وفق نمى دهد.
انتظار سازنده: در انتظار سازنده، ظهور مهدى موعود، حلقه اى است از حلقات مبارزه اهل حق و اهل باطل که به پیروزى نهایى اهل حق منتهى مى شود. سهیم بودن یک فرد در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد، عملاً در گروه اهل حق باشد، نه این که هنگام ظهور، همه اهل باطل باشند. (مطهری، 1361ش: ص61)
در کلام امام رضا علیه السلام از مسائلی که در بارة امام مهدی مورد توجه خاص بوده، مسأله انتظار فرج است که می‌تواند برای محققان مهدویت، دست مایه تحقیقات علمی باشد. در حدیثی آمده است که آن حضرت خود هنگام شنیدن نام «قائم» از جای برمی خاست و دست بر سر می‌نهاد و می‌فرمود: «خدایا! فرجش را برسان و قیامش را آسان گردان». (صافی گلپایگانی، 1419: ص506)
نتیجه آن که انتظار فرج، زیباترین و مهم ترین ویژگی علامت دوستداران و باورمندان به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و دولت دادگستر او بوده است و دارای آثار تربیتی فراوانی است. [7] بهترین راه اتصال به آن حضرت، اتصاف به اوصاف او و تخلق به خلق الهی حضرتش خواهد بود. عالمان شیعه نیز همواره مشوق مردم در این باره بوده‌اند و در حقیقت این مسأله را نشانة شیعة معتقد و حقیقی بر شمرده‌اند.
ساده زیستی
زی ساده و سازگار با توده‌های پایین جامعه، مهم ترین رمز ماندگاری حاکمان و دولت‌مردان در حفظ دایره حکومتی آن‌ها است. امیرالمؤمنین علیه السلام نمونه برجسته این فضیلت اخلاقی است که همواره از والیان خویش چنین خواسته و آن‌ها را بر عدم توجه به آن، ملامت کرده است. آن حضرت در نامه‌ای به عثمان بن حنیف انصاری، والی بصره که در میهمانی اغنیا بدون حضور نیازمندان شرکت کرده بود، بعد از آن که می‌فرماید: «گمان نمی‌کردم تو در چنین مهمانی شرکت کنی»، می‌فرماید:
بدان که پیشوای شما از دنیای شما، به دو جامه فرسوده و دو قرصه نان خوردنی بسنده کرده است به خدا از دنیای شما زری نیندوختم و از غنیمت‌های آن، ذخیره ننموده و بر جامه کهنه ام کهنه‌ای نیفزودم. (نهج البلاغه، نامه 45)
درباره همسانی امام رضا علیه السلام با توده مردم آمده است که تابستان، فرش او حصیر و بوریا بود و روى آن مىنشست و زمستان روى نمد. پیراهنى زبر و خشن مىپوشید، مگر آنکه می‌خواست پیش مردم آید که در آن وقت، لباس سنگین و بهتر در بر می‌نمود.(صدوق، 1378: ص178) یا این که هر وقت سفره براى ایشان مى گستردند، ظرفی نزدیک آن جناب می‌گذاشتند. از هر غذایى به قدرى برمی داشت و در آن قدح می‌ریخت؛ سپس دستور می‌داد آن را به فقرا بدهند. (مجلسی، بی‌تا: ص89)
همین گونه درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده است:
لو خرج قائمنا لم یکن الا العلق و العرق و النوم علی السروج و ما لباس القائم الا الغلیظ و ما طعامه إلا الجشب؛
او جامه‌های خشن می‌پوشد و نان جو می‌خورد… (جمعی از نویسندگان، 1367: ج4، ص46) و مانند امیر المؤمنین زندگی می‌کند و قوت او نان خشک خواهد بود. (مجلسی، 1404: ص52، ص359)
یکی از عناصر اصلی شیفتگی مردم به دولت مهدوی نیز همین است که او نیز در عین قدرت و تمکن حکومتی و دنیایی به ساده ترین زندگی بسنده می‌کند.
شاید بتوان بین ساده زیستی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و امیرالمؤمنین علیه السلام تمایزی قائل شد و آن این که امیرالمؤمنین علیه السلام خود را موظف می‌دانست با نیازمند ترین فرد در قلمرو حکومت اسلام در خوراک و پوشاک همانند باشد؛ اما در دولت مهدوی بنا بر روایات متعدد و متواتر کسی در فقر و فلاکت مادی به سر نمی‌برد، تا آن حضرت بخواهد در همسانی با آن‌ها بکوشد؛ بلکه توجه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به ساده زیستی به عنوان یک اصل ثابت اخلاقی است، نه صرف همگونی با رده‌های پایین جامعه.
توجه به این اصل برای دولت مردان جامعه اسلامی در دوران غیبت، می‌تواند آن‌ها را از بسیاری از آفات به دور نگهدارد. امام خمینی خطاب به نمایندگان مجلس دربارة توجه به این مسأله می‌فرماید:
اگر بخواهید بی‌خوف و هراس، مقابل باطل بایستید و از حق دفاع کنید و ابرقدرتان و سلاح‌های پیشرفته آنان و شیاطین و توطئه‌های آنان در روح شما اثر نگذارد و شما را از میدان به در نکند، خود را به ساده زیستن عادت دهید و از تعلق قلب به مال و منال و جاه و مقام بپرهیزید. مردان بزرگ که خدمت‌های بزرگ برای ملت‌های خود کرده‌اند، اکثر ساده زیست و بی‌علاقه به زخارف دنیا بوده‌اند. (امام خمینی، 1385:ج18، ص471).
تواضع و فروتنی
تواضع، نقطه مقابل تکبر است؛ بدین معنا که انسان نزد خویش خود را برتر از دیگران نداند و عملاً در ارتباط با دیگران به شأنی کمتر از آنچه مردم برای امثال او قائل هستند، بسنده کند. (جمعی از نویسندگان، 1389: ص227)
در آیات متعددی، خداوند متواضعان را مصداق بندگان واقعی بر شمرده (فرقان:63) و به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز خطاب می‌کند که برای مؤمنان بال خود را از روی فروتنی بگستران. (شعراء: 215) امام صادق علیه السلام نیز می‌فرماید:
از مصادیق تواضع، این است که انسان به پایین تر ازجایگاهش راضی باشد و به دیگران سلام کند و بحث و جدل را ترک نماید، اگر چه حق با او باشد. نیز دوست نداشته باشد که او را به تقوا و خداترسی بستایند. (کلینی، 1365: ج2، ص122).
نفس فروتنی و تواضع، خلقی نیکو و پسندیده است این صفت نیکو آن جا نُمود بیشتر و ماندگاری خواهد داشت که یک مدیر اجتماعی و حاکم جامعه، متخلق به این صفت انسانی باشد. در سخنی امام رضا علیه السلام درباره این فضیلت اخلاقی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می‌فرماید:
یکون أشد الناس تواضعا لله عز وجل؛ او برترین انسان در فروتنی و کوچک نفسی در کسب رضایت خداوند است. (مجلسی، 1404: ج25، ص116)
فلسفه این سخن امام رضا علیه السلام در برتر بودن امام مهدی در تواضع و فروتنی این است که زمینه برای رواج دیگر ارزش‌های اخلاقی است؛ همان گونه که امیرالمؤمنین علیه السلام آن را برترین فضیلت اخلاقی دانسته که موجب گسترش دیگر فضیلت‌های اخلاقی می‌شود. (آمدی، 1426: ح5142)
توجه به عبادت و نماز
در فرایند ارتباط با خدا، عبادت، رتبه و اهمیت خاصی دارد، تا جایی که «عبد» واژه مترادف انسان شده است؛ یعنی مطلوب این است که آدمی به گونه‌ای مأنوس و مطیع خدا شده باشد که تجسم و تجلی عبادت گردد، همان گونه که عبادت به نهایت فروتنی و طاعت تعریف شده و از سوی مقابل تنها کسی مستحق عبادت دانسته شده است که نهایت کمال و فضیلت از او است. (راغب، 1361: واژه عبد)
و به تعبیر علامه طباطبائی:
عبادت این است که عبد، خودش را در مقام مملوکیت قرار می‌دهد؛ به همین علت، عبادت منافی با استکبار و غیر منافی با اشتراک است. (طباطبایی، 1390: ج1، ص24)
بیان استاد مطهری در این باره چنین است:
پرستش، آن حالتى را مى گویند که در آن، انسان یک توجهى مى کند از ناحیه باطنى خودش به آن حقیقتى که او را آفریده است و خودش را در قبضة قدرت او مى بیند. خودش را به او نیازمند و محتاج مى بیند. در واقع سیرى است که انسان از خلق به سوى خالق می‌برد. (مطهری، 1374:ج1، ص292)
محور مسائل اخلاقى، خود را فراموش کردن و از خود گذشتن و از منافع خود صرف نظر کردن است. در اخلاق، یک مسأله وجود دارد که اساس همه مسائل اخلاقى است و آن رهایى از خودى و رها کردن و ترک انانیت است. (مطهری، 1373: ص80) بر اساس جهانبینی قرآن، انسان فقر محض است و هر چه در جهان است، از آنِ خداوند است. (فاطر: 15)
در این میان، نماز در فرهنگ رفتاری و گفتاری معصومان از ارزش و اهمیت برجسته و بی‌بدیلی برخوردار است. در بارة شخص امام رضا علیه السلام که معرف امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این پژوهش است، نمونه‌های زیبا و قابل توجهی در عبادت و نماز دیده می‌شود. دو نمونة تاریخی آن، ترک جلسه مناظره به هنگام نماز است و دیگری روایت مفصل رجاء بن ابى ضحّاک است از آنچه از امام در طول سفر از مدینه تا خراسان مشاهده کرده بود.
امام در مناظره با یکی از مادی گرا‌یان به نام عمران صابی در حضور مأمون، وقتی هنگام اذان شد، جلسه را ترک کرد. عمران گفت: «دلم در حال آمادگی پذیرش حقیقت است». امام فرمود: «نماز می‌خوانیم و بر می‌گردیم». (صدوق، 1378: ج1، ص182)
رجاء بن ابى ضحّاک نیز گوید:
مأمون مرا فرستاد تا امام رضا علیه السلام را از مدینه به خراسان نزد او آورم و سفارش نمود که من شخصاً مراقب و مواظب او باشم و مرا امر کرد که از راه بصره و اهواز و فارس حرکت دهم، نه راه قم، و شبانهروز هم از او جدا نشوم و محافظ او باشم، تا وى را بر مأمون وارد کنم. من پیوسته با او بودم و جدا نمىشدم از مدینه تا مرو. به خدا قسم! احدى را ندیدم که از او متّقىتر نسبت به خداى تعالى باشد، یا از او بیشتر یاد خدا کرده باشد و ذکر خدا گوید؛ در همة اوقاتش، پارساتر از او باشد، …….. (صدوق، 1378: ج2، ص182)
امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان خاتم اولیاء و مصداق انسان کامل، عابدترین و عارف ترین انسان است و همانند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مهم ترین صفت او عبودیت و خضوع به درگاه احدیت است. امام کاظم علیه السلام درباره آن حضرت می‌فرماید:
پدرم فدای کسی باد که شب‌ها در حال سجده و رکوع، ستارگان را شبانی می‌کند. (سید بن طاووس، 1377: ص200)
امام رضا علیه السلام وقتی علائم امام را بیان می‌کند می‌فرماید:
او باید باتقواترین، بردبارترین و عابدترین انسان‌ها باشد و آنچه به مردم امر و نهی می‌کند، خود باید بیش از همه عامل و تارک آن‌ها باشد. (صدوق، 1378: ص192)
نکته قابل توجه در دوران غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف آن است که یکی از بهترین راه‌های ارتباط با امام زمان، خواندن نماز مخصوص آن حضرت است که آیت الله جوادی آملی برداشت لطیفی از این نماز ارائه می‌دهد:
در این نماز، جمله توحید که واسطة العقد و بیت الغزل سوره مبارکه فاتحه الکتاب است «ایاک نعبد و ایاک نستعین» صدبار تکرار می‌شود که گویای سری عمیق است.
نماز گزاری که صد بار توحید تلقی می‌کند و آن را به گونه‌ای که «ایاک» را که مفعول است بر «نعبد» و «نستعین» مقدم دارد، به قلب خویش تلقین سازد به توحید ناب بار می‌یابد… آن گاه به چنین کسی دستور می‌دهند دعای بعد از نماز را بخواند و عارفانه بگوید «یا محمد یاعلی، یاعلی یا محمد اکفیانی فانکما کافیان» این دستور در پی توحید می‌آموزاند که اول هر امر مهم، باور و عمل بر اساس توحید است و سپس در جهت توحید، توسل به وسائل و توسط به وسائط. (جوادی آملی، 1378: ص101)
نتیجه
در این تحقیق به دست آمد که بررسی مسأله اخلاق در گستره مهدویت پژوهی در ارائه منطقی و عالمانه ترویج فضائل اخلاقی و نفی رذائل در دولت آرمان شهر آن امام موعود ضرورت و اهمیتی فراوان دارد.
از روایات ماثور از امام رضا علیه السلام درباره ویژگی‌های اخلاقی و معنوی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و آنچه در رویکردهای اجتماعی حکومت آن حضرت پدید می‌آید، امکان ارائه نظام مند ارزش‌های اخلاقی مهدوی قابل دسترسی وتحقق است.
عدالت محوری، ساده زیستی، تواضع و انتظار فرج، از اصول اخلاقی است که هم در سیرت اخلاقی شخص امام مهدی در کلام رضوی آمده است و هم وظیفه منتظران را در عصر غیبت تعیین می‌کند.
خلاصه تحلیل در اصول ارزشی فوق چنین بود: انتظار فرج به عنوان صبر خاص و ممدوح؛ عدالت، بنیادی ترین اصل در حکومت‌های الهی؛ ساده زیستی و تواضع، تاثیرگذارترین اصول جذب مردم به حاکمیت دادگستر و در نهایت توجه ویژه به عبادت و نماز به عنوان تنها راه اتصال و قرب به خداوند متعال مورد کنکاش و بررسی قرار گرفت.
پی نوشت ها:
[1]. پایگاه اطلاع رسانی حوزه www.hawzah.net.
[2]. در این باره رجوع شود، به مقاله واکاوی مورد پژوهانه اکمال اخلاقی و عدالت طلبی در عصر ظهور، اثر نگارنده، مجله مشرق موعود، ش 14.
[3]. ر. ک: قراملکی، معجزه انگاری اخلاق نبوی، مجله اندیشه نوین دینی، شماره 11.
[4]. ر.ک: نهج البلاغة، خطبه، 138.
[5]. در این باره رجوع شود، به مقاله واکاوی مورد پژوهانه اکمال اخلاقی و عدالت طلبی در عصر ظهور، اثر نگارنده، مجله مشرق موعود، ش 14.
[6]. ر. ک: صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص 626- 634.
[7]. در این باره ر.ک: خورشید مغرب (ص258-334) اثر محمدرضا حکیمی که به تفصیل، فواید و آثار انتظار و فلسفه‌های اخلاقی و اعتقادی آن طرح و بررسی شده است.
فهرست منابع
قرآن کریم
نهج البلاغه
1. آمدی تمیمی، عبد الواحد، غرر الحکم و درر الکلم، تهران، دارالکتاب الاسلامی، 1426ق.
2. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، قم، مکتبه علامه، بی‌تا.
3. امام خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج 18، ، تهران، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی، 1385.
4. ــــــــــــــــــــ ، شرح حدیث جنود عقل وجهل، تهران، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی، سوم 1377ش.
5. جمعی از نویسندگان، معجم احادیث الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، قم، 1376ش.
6. ــــــــــــــــــــ ، اخلاق اسلامی، مبانی و مفاهیم، قم، معارف، 1389ش.
7. جوادی آملی، عبد الله، امام مهدی، موجود موعود، قم، اسراء، 1387ش.
8. حکیمی، محمد رضا، خورشید مغرب، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بیست و یکم، 1380ش.
9. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، ترجمه و تحقیق سید غلامرضا خسروی، تهران، مرتضوی، 1361ش.
10. راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی، 1409 ق.
11. سید بن طاووس، ابوالقاسم علی بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسایل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1377ش.
12. شیخ طوسى، کتاب الغیبة للحجة، قم، مؤسسه معارف اسلامى، 1411ق.
13. شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه السلام، تهران، جهان، 1378 ق.
14. ـــــــــــ، کمال الدین و تمام النعمه، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1395 ق.
15. ـــــــــــ، التوحید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1398ق
16. صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر، قم، مؤسسة السیدة المعصومة، 1419ق.
17. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، قم، اسماعیلیان، دوم، 1390 ق.
18. عاملی، محمد بن حسن حر، اثبات الهداه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1385ش.
19. عسکری، نجم الدین جعفر بن محمد، المهدی الموعود المنتظر، تهران، بنیاد بعثت، 1360ش.
20. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تهران، مؤسسه بعثت، 1421ق.
21. قراملکی، احد و مظهر قراملکی، علی، معجزه انگاری اخلاق نبوی، مجله «اندیشه نوین دینی»، شماره 11، 1386ش.
22. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
23. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1404ق.
24. ـــــــــــــــــ ، زندگانى حضرت امام رضا علیه السلام، ترجمه موسى خسروى، تهران، اسلامیه، بی‌تا.
25. محمدی، مسلم، واکاوی مورد پژوهانه اکمال اخلاقی و عدالت طلبی در عصر ظهور، مجله «مشرق موعود»، ش 14، تابستان 1389ش.
26. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، قم، نشر اسلامی، 1361ش.
27. ـــــــــــــــ، گفتارهای معنوی، تهران، صدرا، 1373ش.
28. ـــــــــــــــ، اسلام و مقتضیات زمان ج 1 و2، تهران، صدرا، 1374ش.
29. نعمانی، ابی عبد الله محمد بن ابراهیم، الغیبه، تهران، مکتبة الصدوق، 1397ق.
30. نیشابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح، مصر، بی تا، بی نا.
31. پایگاه اطلاع رسانی حوزه www.hawzah.net.
منبع: ماهنامه انتظار موعود – شماره 33
فارس
:: بازدید از این مطلب : 1820
|
امتیاز مطلب : 0
|
تعداد امتیازدهندگان : 0
|
مجموع امتیاز : 0
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
